میقات حج-جلد 17

ص: 6
ومسافرین دیار تا پایان عمر به یاد خاطرات این سفر زندگی می‌کند و آن را نقطه اوج در زندگی معنوی خود می‌داند.
از دیر باز این خاطرات به نگارش نیز در می‌آمده است. بسیاری از جغرافی‌دانان قرون نخست هجری در طی همین سفر بود که یادداشتهای مهمی را از جهان اسلامی آن روزگار فراهم آورده و در اختیار جامعه علمی قرار می‌داده‌اند.
کهن‌ترین سفرنامه، کتاب پرارج ناصر خسرو قبادیانی عالم اسماعیلی مذهب است که مملو از آگاهیهای گرانبها، از درخشان‌ترین دوره تمدن اسلامی است. در دوره‌های بعد، نوشته‌های ابن‌بطوطه و ابن‌جبیر به عنوان سفرنامه‌های شاخص مطرح شد، در حالی که در کنار آنها سفرنامه‌های دیگری نیز وجود داشت و دارد که در آن حد از جامعیت نیست.
در حوزه ادبیات فارسی، که زبان دوم مسلمانان در طی چهارده‌قرن بوده، آثاری در زمینه ادبیات حج نوشته شده است. جدای از سفرنامه ناصرخسرو و چند رساله کوتاه، عمده آنچه در ادبیات سفرنامه‌نویسی حج در ادب فارسی در دست است، مربوط به دوره صفویه و عمدتا مربوط به دوره قاجار است. کاروانها حج ایرانی که معمولا از راه عتبات و از راه جبل به حج مشرف می‌شدند، سختیهای فراوانی را در این راه تحمل می‌کردند. در این دوره تاریخی، با رشد فرهنگ عمومی مردم، شمار بسیاری از حاجیان، از طبقات فرهنگی جامعه؛ اعم از روحانی و غیره روحانی بوده‌اند. که بعضی به کار نگارش سفرنامه می‌پرداختند.
بخش مهمی از این سفرنامه‌ها، تجربه‌های سفر و آگاهیهای جغرافی و تاریخی است که به قصد راهنمایی مسافران بعدی به نگارش درمی‌آمد. در این سفرنامه‌ها، مسأله عمده، توصیف منازل میان راه از یک سو و توصیف اماکن مقدس از سوی دیگر است. اجتماع عظیم حج از نژادهای مختلف با زبانهای متفاوت و نیز مذاهب گوناگون، تازه‌های فراوانی را برای یک سفرنامه‌نویس فراهم می‌کرد. هر یک از این گوناگونی‌ها و تفاوتها سوژه‌ای بود برای نگارش سفرنامه. برخی از دولتمردان قاجاری که به تبع سفرنامه‌نویسی اروپاییها، به کار نوشتن سفرنامه پرداختند، معمولا بجز سفر به مکه و مدینه، راهی دمشق، فلسطین، مصر، عثمانی و روسیه و حتی هند و ژاپن می‌شدند و سر جمع کتابی با اطلاعات گسترده ارائه می‌کردند. در این بخش از سفرنامه‌ها، توصیف زندگی اجتماعی و تمدنی این جوامع، برای این افراد بسیار اهمیت داشت؛ بویژه با توجه به تحولات جدید تمدنی، و در مقایسه وضع ایران با